बेनीगिरी शिवालय, महाल, नागपूर

नागपूर शहराच्या व्यस्त महाल परिसरात चिटणीस पार्कच्या उत्तरेस बेनीगिरी शिवालय मंदिरांचा समूह आहे. हे शिवालय मूलतः दशनामी संप्रदायाचे साधू गिरी गोसावी यांचे समाधी स्थळ आहे त्यांचे आद्यगुरु बेनीगिरी महाराज यांची मुख्य व भव्य समाधी मंदिर आहे तसेच इतर मंदिरे ही त्यानंतर गादीवर आलेल्या भक्त संप्रदायातील मुख्य साधूंची आहेत. 

मुख्य बेनेगिरी मंदिर हे मंदिर परिसराच्या दक्षिण पश्चिमेस आहे व तेथे बेनीगिरी महाराजांनी संजीवन समाधी घेतली होती अशी आख्यायिका सांगण्यात येते. व संप्रदायाच्या पद्धतीप्रमाणे प्रत्येक समाधीवर शिवलिंग त्यासमोर नंदी आणि त्याच्या विरुद्ध दिशेला गणपती अन्नपूर्णामाता व नागाची स्थापना करण्यात आलेली आहे. मुख्य मंदिरातील शिवलिंगाखाली संगमरवरी श्रीयंत्राची प्रतिष्ठापना करण्यात आलेली आहे व त्याच्याच बाजूला उत्तरमुखी नंदी अशा या दोन गोष्टीवर शिवलिंग विराजमान आहे. 

मुख्य बेनेगिरी शिवमंदिर हे तीन स्तराचे बनलेले आढळते पहिला स्तर हा पायव्याचा व दुसरा स्तर हा भव्य आणि उंच चौरस ओटा आहे जो वालुकीयखडकाने सांधला गेलेला आहे व त्यावर उत्तम नक्षीकाम केलेले आढळते तर तिसऱ्या स्तरावर मंदिर आहे जे पहिल्या स्तरापासून चार ते पाच फूट उंचीवर आहे. 

अत्यंत आखीव रेखीव व प्रमाणबद्ध असलेले हे शिवालय त्याच्या  कळस व शिखराच्या आकारामुळे उत्तर भारतीय नागरशैली मंदिर वास्तुकलेचा उत्तम नमुना असल्याचे आढळते. चौरस गाभारा असलेल्या मंदिराला प्रत्येकी चार दिशांनी छोटे आयातकृती वऱ्हांडे आहेत ज्यामुळे मंदिराची रचना ताराकृती बनते ज्याला चोवीसपदब्रम्ह, 

एकशेचौरेचाळपदी वास्तुविण्यास म्हणतात. संपूर्ण मंदिरात वीस खांब व चोवीस कमानी आणि त्यावर गोलाकार घुमट (ribbed  dome) आहे, गोल खांब व बहुकेंद्रीय (मल्टीसेंटर आर्च) कमानी त्यावर आडवे जोडलेले दगडी ओंडके (स्लॅब) अशी चौकट (trabeated) ही हिंदू पद्धतीचे बांधकाम असल्याची खास ओळख आहे  व  एकावर एक अशी दगडांची एकंदरीत रचना ही यादवकालीन हेमाडपंथी पद्धतीची असल्याचे जाणवते ही पद्धत गोंड व भोसल्यांनी पुढे वापरली असली तरीही सदर मंदिर हे त्यापूर्वीचे असावे कारण यात वापरण्यात आलेला पिवळा वालुकाखडक हा स्थानिक वैनगंगेच्या खोऱ्यातील असल्याचे जाणवते व आता त्याची झीज सुरू झालेली आहे, त्यावर केलेली कलाकुसर ही मुख्यत्वे राजपूतानातील छत्री वा मंदिर पासन प्रेरित जाणवते त्यामुळे सदर कालावधी हा जाटबागोंड उमेदीतील किंवा समकालीन गवळी राजांच्या पतन कालावधी चा (ई.स. १६०० ते १७०० ) असावा असा कयास आहे. मंदिरावरील कोरीव काम हे प्राणी पक्षी व वेलबुटींनी परिपूर्ण आहे ज्यामध्ये मोर, पोपट, माकड, घोडे, हत्ती, सिह, कमळ व दगडातच कोरलेली लोखंडी साखळी अशा आकृत्या पहावयास मिळतात बहुतांश हिंदू मंदिरामध्ये मानवी आकृती ज्यामध्ये देवगण यक्ष किन्नर मदनिका इत्यादी बघायला मिळतात परंतु या मंदिरात क्वचितच मानवी आकृती कोरलेली मिळाली जी मंदिराच्या चार दिशेच्या मुख्य वऱ्हांडाच्या वरती आढळते व ज्यामध्ये दाढीदारी गोसावी दर्शवण्यात आलेला आहे हे याचे वैशिष्ट्य आहे. 

 

  

 

सदर मंदिर आज सुस्थितीत असले तरीही ते जीर्ण होण्याच्या मार्गावर आहे, मंदिराच्या दगडाची झीज थांबविण्यासाठी आजाण भक्तांनी त्यावर चुना व पांढरा रंग पोतला आहे ज्यामुळे त्याचा मूळ पिवळा रंग व वालुकाखडकाचा खरा दानेदार पोत (texture) बिघडला आहे, ह्या अमूल्य अश्या वारसा स्थळाचे जतन होणे गरजेचे आहे व म्हणूनच महानगर पालिका नागपूर ने या मंदिराला आपल्या वारसा स्थळाच्या यादीत समाविष्ट केलेले आहे परंतु त्याकरिता ठोस असे नियोजन अजून झालेले नाही जे गरजेचे आहे.   

© आर्कीटेक्ट प्रतिक पुरकर, नागपुर 

संदर्भ: 

१. डॉ. भा. रा. अंधारे कृत देवगड चे गोंड राजे २००४ 

२. यादव माधव काळे कृत नागपूर प्रांताचा इतिहास १९३४ 

३. स्थानिक सजग नागरिकांनी दिलेली माहिती.

४. Vibhuti Chakrabarti, 1998, Indian Architectural Theory, contemporary use of vastu vidya 

५. Pratik P. Purkar, 2023, Critical Appraisal Of Traditional & Contemporary Housing Typologies In India: Through Ancient Treaties On Housing. 

६. TPS 2491/1835/CR-86/91/UD-9, Dated 16th December 2004, List of Heritage Buildings and Conservation Areas)

स्थळदर्शक नकाशा 

Read More

Happy to inform you that my first book published and available for sale on amazon 

Name of Book: CRITICAL APPRAISAL OF TRADITIONAL & CONTEMPORARY HOUSING TYPOLOGIES IN INDIA: THROUGH ANCIENT TREATIES ON HOUSING

Price: 4.75$ - 393.42₹ (Paperback) 

link for purchase https://a.co/d/e63F5fg

प्राइस: 1.99$- 100₹ (Kindle edition)  

link for purchase https://amzn.eu/d/db3xayY 

 

सर्वाना कळविण्यास आनंद वाटतोय कि माझे पहिले पुस्तक प्रकाशित झाले असून ऍमेझॉन वेबसाईट वर विक्री करीत उपलब्ध आहे, कृपया आपला अभिप्राय ऍमेझॉन वेबसाईट वर  पंचतारांकित रेटिंग सह नोंदवावा. 

पुस्तकाचे नाव: Critical Appraisal of Traditional & Contemporary Housing Typologies In India: Through Ancient Treaties On Housing

किंमत: 4.75$ - 393.42₹ (paperback) 

खालील लींक वर ऊपलब्ध असेल: https://a.co/d/e63F5fg

किंडल ई-बुक प्रत फक्त 1.99$- 100₹ 

खालील लींक वर ऊपलब्ध असेल https://amzn.eu/d/db3xayY 

 

Read More

मी कोण? Who am I

 मी कोण?

रमण महर्षिंनी 1936 ते 1939 दरम्यान "मी कोण?" या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी अरुणाचल पर्वतावर तपश्चर्या केली व आपल्या भक्तांना त्यांच्या 28 प्रश्नाच्या उत्तराद्वारे याचे निरूपण केले. 

बहुतांश भारतीय साधकांनी तेव्हापासून आपापल्या अध्यात्मिक गुरुंना असले प्रश्न विचारणे सुरु केले, याचे उत्तर त्यांच्या स्वतःच्या अंतर्मनात दडलेले आहे. आज तोच प्रश्न जेव्हा मी स्वतःला विचारतो तेव्हा मला त्याचे उत्तर ३ कसोट्यांवर देण्याची इच्छा होते. पहिली भौतिक स्थुल, दुसरी वैचारिक व तिसरी अध्यात्मिक. 

इथे भौतिक कसोटीची चर्चा व्यर्थ आहे, तर अध्यात्म पातळीवर बोलण्याची माझी सध्यातरी लायकी नाही त्यामुळे उरते फक्त वैचारिक, याला दुसरे कारण असेही की माझ्यावर माझ्या परिवारातून आध्यात्मिक संस्कार झाले असले तरीही भौतिक व आध्यात्मिक या टोकाच्या भूमिकेत शिरण्याचा माझा शिरस्ता नाही  त्यामुळे मध्यममार्गी असलेला मी आज इथे वैचारिक पातळीवरच स्वतःचा शोध घेऊ इच्छितो आहे.

उपनिषदातील ब्रम्हरहस्यात सांगितल्याप्रमाणे "अहम् ब्रह्मास्मि" या महावाक्याचा अर्थ 'मी त्या परमेश्वराचा अंश आहे' असा असला तरी माझे आजूबाजूला, अवतीभवती असलेल्या भौतिक व अध्यात्मिक जगाचा मी एक अविभाज्य घटक आहे असे मी मानतो त्यामुळे अवतीभवती होणारा बदल किंवा घडणाऱ्या क्रिया ह्या माझ्यावरही प्रभाव टाकतातच. मी त्या प्रक्रियेने बाधित होतो. माझ्या कौतुकाने मी आनंदित होतो तर माझ्यावर केलेल्या टीकाटिप्पणीमुळे मी व्यथित होतो, मजसंबंधी घडलेल्या एखाद्या क्रियेस मी प्रतिक्रिया देतो कारण मी जिवंत आहे व माझे अस्तित्व आहे मी ह्या समाजाचा घटक आहे त्यामुळे समाजानेही माझी दखल घ्यावी ही अपेक्षा मी नक्कीच करतो. याकरिता लागणारी पात्रता माझ्यात निर्माण व्हावी याचा प्रयत्न मी नेहमीच करत असतो व त्याविषयीचे विश्लेषणही नेहमी करत असतो. माझे ज्ञान सतत वाढविण्याच्या प्रयत्नात मी असतो, डार्विनच्या सिद्धांताप्रमाणे वा गीतेतील वचनाप्रमाणे म्हणा सभोवताली व स्वतःमध्ये सतत परिवर्तन होणे क्रमप्राप्त आहे आणि तीच चेतना आहे, तिच माझ्यातही आहे. आपली सृष्टी चलायमान आहे तसाच मी देखील चलायमान आहे त्यामुळे भौतिक व्यवसायिक अगर सांसारिक स्थिरता मिळवण्याची अपेक्षा मी कसा करेल? माझी विशिष्ट अशी कोणती विचारसरणी नाही किंवा एखाद्या वैचारिक गटाचा मी सदस्य नाही किंवा एखाद्या विशिष्ट विचारकाचा मी शिष्य नाही. मला जेव्हा जेव्हा, जे जे योग्य व समर्पक वाटतं तेव्हा तेव्हा, त्या त्या गोष्टींचा स्वीकार करणे यात मला कसलीही न्यूनता जाणवत नाही मी माझ्या व पर्यायाने माझ्या सभोवतालाच्या उत्कर्षासाठी  स्वतःमध्ये सकारात्मक बदल करायला नेहमी तयार असतो, तत्पर असतो व त्याप्रमाणेच आचरण करतो.

प्रतिक पुरकर, नागपूर

Who am I 

              The great spiritual Guru Raman Maharshee did penances at mountain Arunachal during 1936 to 1939 in the search of an answer to question “Who am I” and explained to their followers in the form of answers questioned by them. Same trend was followed by many spiritual practitioners and questioned to their Gurus although they are aware that it is the eternal part of their own. Today when I ask same question to myself the answer would be based of three parameters, first is Materialistic, Second is Intellectual and third one is Spiritual.

                Explanation over materialistic parameter is futile here, and I feel myself incapable to discuss over spiritual level so remaining is intellectual. Another reason to discuss the same is that I belongs to such family who adopted some spiritual practices but although materialistic and spiritual are two extreme and opposite to each other, Being Liberal and working on middle managerial profile I always choose middle way-out so here I want to explain myself on the basis of my intellectual parameter. 

                   As per the quote of Bramharahasya from Upnishada “Aham Bramhasmi” means I am a part and parcel of Supreme Power. But for me the supreme power means the Materialistic & Spiritual world around me, sometimes it inspired me, saddened me when I get hatred through it or sometime it make me happy when get appreciated. I have responded to some actions which is the sign of liveliness, my existence as a part of society. Society should notice me is my expectation for that I am always trying to develop such abilities, trying to upgrade my knowledge and skills. As per the theory of Darwin or what Shridmad Bhagwad Geeta quoted the change which is continuous & spontaneous we must have to adopt it, this is conciseness and this make me active, some what unstable physically, mentally and socioeconomically. This also make me independent thinker, I do not follow particular philosophy or ideology nor I am a member of any ideological group or school of thoughts. Whenever and whatever I found appropriate I have adopted it without hesitation. I am always ready to accept positive changes in myself for my betterment and ultimately in the betterment of my surrounding and I always act accordingly.   

Ar. Pratik P. Purkar, Nagpur.             

      

    

Read More

Film review: Massey Sahib

Not so tall, in fact what can be called a dwarf! no charm of good looks, normal, very normal, all around.. minor body;  Ordinary, very ordinary, a man whom no one knew till yesterday goes to the pinnacle of fame in one day, not only in the country but also abroad, earns respect for his natural acting;  People get recognition, The movie Macy Saheb, which released in 1985, gave this glory to Raghuveer Yadav.

This is Raghuveer Yadav's first film.  When he got the role, he was worried about how we would face the camera. He played the role of "Francis Massey" so well that it was as if the role was meant for him. This is the first film directed by Pradip Krishna.  The music was composed by Vanraj Bhatia.  Raghuveer Yadav won two acting awards.  He was honoured with the President's Silver Lotus Award.

The film is based on Joyce Cary's novel "Mr. Johnson"  The film is shot at Pachmarhi in Madhya Pradesh (my favourite tourist destination). The plot takes place during the British colonial period. Massey, Very clever, smart, stubbornly getting what you want!  Overcoming all the lame sides of your personality, with your erratic nature!  He had the ability to get what he wanted, but he was not aware of his limitations.

A tribal girl he loves, how he gets as a wife, how he tries to teach her to live like the upper castes, is all worth watching.  His on screen wife was an artist and novelist. She did not get an acting award in this movie but in 1997 she got the Booker Prize for "The God of Small Things" yes she is "Arundhati Roy".

Raghuveer aka massey is a Christian, he learned English, he is a clerk in the Deputy Commissioner's Office.  With that much capital, he considered himself different from his peers, the equivalent of white officers! Mr. Massey, "Babu"!  In any case, his aim was to keep his white superiors happy, to take care of their wishes, to do whatever he wanted, in one shot he said "Mughals and Indian king built tombs & palaces which is worthless but Britishers building hospital, roads which is more benificial to commons. His boss "Mr. Adam", who was left Road project due to insufficient money, massey works hard to complete that road construction work, to benefit us too, to get money, to get greatness, to take attention of white man. He get involved in to illegal practices like changing the heads of expences, maintaining its record on Rough book, he did this for completion of roadwork but for this he was fired and humiliated by the British government, which values ​​written evidence. Mr. Adam, For whom he did all this, on whom he relied, did not help him.  He stands by the british law and the evidence. His sentiments are nowhere to be found in this black netiquette!  Due to all this, his wife and young child are also forcibly taken back by his inlaws.  Massey, who is in the throes of the situation, tries his best to get out of this situation.  Extreme anger, helplessness, because of this an irrational.. thoughtless action taken by him. One day he quarrelled his friend who refuses to help him, and someone killed him, blame goes to massey and get punished to death sentence. The journey begins with a helpless, compassionate end of a diverse personality full of enthusiasm, full of hope and aspirations.

The multi-faceted personality of man is beautifully expressed here.  Multi-colored man, selfish, arrogant.  Living in your own attitude, a lover, loving father, flattering, winning, losing, desperate .. Really, man, how many colors are yours!  Movies keep you engaged. movie is full of colors. It inspires thinking.  The reality of the British era unfolds before us

Read More

Book Review: Science in Samskrit

The book named  "Science in Samskrit" excerpts from our ancient scriptures a well-equipped pictorial representation of ancient Indian knowledge and selective scientific principles, which was ignored even by Indian researchers due to unscientific stigma of Western scholars, has been published by "Sanskrit Bharati" Publication, New Delhi. and distributed on nominal cost for awareness of science and sanskrut both. 

It does not take much effort to read this book. You can start or stop anywhere from any page. The feature of this book is that even though Sanskrit language is difficult to understand, some of the selected Sanskrit verses presented in this book are explained in English with simplicity and illustrations related to it.

This book contains selected excerpts and verses from four Vedas, Upanishads, Eighteen Puranas, Aranyaka, Brahmanical texts and epics which are still very important in the field of modern science and its various branches. This book is capable to create interest reading sanskrit texts from our past & convinces you their scientific importance also.

Read More

Role of Architect

I have presented my research paper in National Conference Technology for Tribal and Rural Development (TTRD 2020) on 29th & 30th January 2020 organised by Government Polytechnic, Sakoli, Dist. Bhandara. My topic was "Role of an Architect in Rural Housing through Public Private Partnerships." On governing policies for a model of collaborative efforts by various Govt. Departments, Private developer & end user from villages under the guidance of an Architect for various Govt. schemes for development of rural housing & infrastructure.   

3) Role of an Architect in Rural Housing through Public Private Partnerships.
International journal of Emerging Trends in Engineering and Basic Sciences.
e-ISSN: 2349-6967, Volume 7_special Issue TTRD2020, nov2020 pp. 004-011
© International journal of Emerging Trends in Engineering and Basic Sciences
http://ijeebs.com/ijeebs/category/volume-7_special-issue-ttrd2020

Paper link:
http://ijeebs.com/ijeebs/wp-content/uploads/2020/10/TTRD2020-IJEEBS-V7-I3-002.pdf

Read More